Nghệ thuật can gián, phê bình “lãnh đạo” của người xưa

Làm “quan” đời nào cũng không dễ. Thuở xưa thì “làm bạn với vua như chơi với hổ,” còn ngày nay, vì dân vì nước mà phê bình người lãnh đạo cũng chưa chắc lời nói lọt tai. Sử ký Tư Mã Thiên có chép chuyện Ưu Mạnh can gián Sở Trang Vương, cũng có chỗ hữu dụng với đời sau lắm.

Thời Sở Trang Vương, vua có một con ngựa, yêu quý nó lắm, cho nó bận đồ gấm vóc, ở nhà cao ráo, ăn táo khô. Con ngựa béo quá sinh bệnh, chết, vua bắt quần thần để tang. Sở Vương còn muốn chôn cất nó trong quan ngoài quách với nghi lễ chôn cất một quan đại phu.

Các quan tả hữu đều bất bình, phản đối. Vua bèn hạ lệnh: “Ai mà dám can gián về chuyện con ngựa thì sẽ bị tội chết.”

Thuở ấy, có Ưu Mạnh, vốn là một kép hát người Sở xưa. Ưu Mạnh vào cửa điện, ngửa mặt lên trời khóc lớn. Vua kinh ngạc hỏi tại sao. Ưu Mạnh tâu:

Con ngựa ấy là con ngựa Bệ hạ yêu quý. Đường đường một nước lớn như nước Sở thì còn thiếu thứ gì mà lại đi chôn cất nó với nghi lễ chôn cất một quan đại phu, như vậy bạc đãi nó quá. Xin chôn cất nó với nghi lễ chôn cất một đấng nhân quân.

Vua hỏi: “Như thế nào?”

Ưu Mạnh đáp: “Thần xin đề nghị dùng ngọc chạm làm nội quan, dùng gỗ thị mịn làm ngoại quách, dùng gỗ hoàng tiện, gỗ phong, gỗ dự chương mà chèn khi hạ huyệt, sai quân mặc áo giáp đi đào huyệt, để người già yếu đắp mồ, bắt sứ giả nước Tề nước Triệu đứng bồi tế đằng trước, sứ giả nước Hàn, nước Ngụy hộ vệ đằng sau, dựng nhà thái miếu thờ, làm cỗ thái lao cúng và cho hưởng thực ấp vạn nóc nhà. Chư hầu nghe tiếng sẽ đều biết là Đại vương khinh người mà quý ngựa vậy.”

Vua thất kinh, thốt lên rằng: “Ta lầm lỗi đến thế kia ư! Bây giờ làm sao?”

Ưu Mạnh tâu: “Xin Đại vương chôn nó như chôn một con gia súc vun đất thành lo thay quách, dùng vạc làm quan, lấy hương táo, hương mộc lan trừ mùi tanh tưởi, tế bằng gạo nếp, mặc cho nó cái áo lửa, rồi chôn nó vào dạ dày người ta.”

Vua bèn giao việc “tống táng” ấy cho viên thái quan, từ đó ỉm đi chuyện muốn làm ma cho ngựa, không muốn để thiên hạ nói đến mãi.

Nói đi cũng phải nói lại. Làm bề trên mà lại không muốn nghe lời trung trực, chỉ thích nghe lời lọt tai, họa mất nước đã gần kề vậy. Y Doãn từng khuyên răn vua Thái Giáp nhà Thương: “Có lời nói trái với lòng ta, phải tìm xem chỗ hợp đạo. Có lời nói vừa lòng ta, phải tìm xem chỗ trái đạo. Than ôi! Không nghĩ sao được? Không làm sao nên? Một người đầu hay, muôn nước đều yên!”

Mã Lương